Gai mèo (Cannabis sativa L.)

Tên khoa học: Cannabis sativa L. subsp. Satica.

Họ: Gai mèo (Cannabinaceae).

Tên khác: Gai dầu, Đại ma, Kham sua (Tày), Co phai meo (Thái), Lanh mèo.

Mô tả: Cây thảo sống hàng năm, khác gốc, thân thẳng đứng cao 1 – 3 m, phân ít hay nhiều cành; thân vuông có rãnh dọc, sù sì. Toàn các bộ phận của cây đều phủ một lớp lông mịn. Lá thường mọc so le, có cuống, có lá kèm. Lá phía dưới chia thùy đến tận cuống, phiến lá thùy hình mác, nhọn, mép có răng cưa. Lá phía trên đơn hay chia 3 thùy. Cây đực thường gầy mảnh hơn cây cái. Hoa đơn tính khác gốc; hoa đực mọc thành chùy với 5 cánh dài và 5 nhị; hoa cái mọc thành xim xen lẫn với lá bắc hình lá, đài hoa cái hình mo, bọc lấy bầu hình cầu, 2 vòi nhụy đính ở gốc bầu, hình chỉ, dài hơn bầu nhiều, 1 noãn ngược. Quả bé dạng trứng, dẹp, nhẵn, xám nhạt, có mũi nhọn ở đầu, không mở nhưng do áp suất mà tách ra hai nửa và bao bởi hoa tồn tại. Hạt không có nội nhũ, chứa nhiều dầu.

Mùa hoa quả: Hoa tháng 5 – 6, quả tháng 7.

Phân bố: Ở nước ta cây được trồng nhiều ở tỉnh miền núi có khí hậu mát lạnh như Hà Giang, Lào Cai, Yên Bái, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh.

Bộ phận dùng: Quả – Fructus Cannabis, thường gọi là Hỏa ma nhân; còn gọi là Đại ma nhân hay Ma tử. Ngoài ra còn sử dụng hoa và hạt của Gai mèo.

Thành phần hóa học:

Quả chứa 30% dầu khô gồm các glycerid của acid linoleic và linolenic.

Trong khô dầu chứa chất đạm (có chủ yếu chất globulin mang tên edestin), chất béo. Nhân hạt chứa trigonellin L (d) – isoleucine betaine, edestinase.

Ngọn mang hoa cái thường chứa chất vô cơ (chủ yếu là oxalat canxi), tinh dầu (gồm cacbua tecpenic và cannaben (một chất sesquitecpen)), cholin, trigonellin và chất nhựa (resin).

Hoa và lá có chất độc gây nghiện: tetrahydrocannabinol và các chất cùng nhóm.

Công dụng: Dùng trị huyết hư, tân khụy trường táo tiện bí. Dùng tốt cho chứng táo bón kéo dài ở người già và phụ nữ bị đại tiện sau khi đẻ. Nhựa được dùng dưới dạng cồn cao và thuốc để uống trong làm thuốc giảm đau, dịu đau (nhất là trong trường hợp đau dạ dày, co giật trong uốn ván, hen suyễn, một số bệnh thần kinh), dùng ngoài để làm thuốc sát trùng, chữa bỏng.

Cách dùng: Liều dùng 12 – 20 g giã nhỏ uống.  

Tri thức sử dụng của dân tộc: Ðồng bào Mèo thường dùng lấy sợi dệt vải dày và bền nên mới có tên là Gai mèo, và có nơi trồng lấy hạt cho dầu, dùng chế sơn, khô dầu dùng làm thức ăn gia súc, quả làm thức ăn cho các loài chim nhỏ.